نسخه چاپی
ارسال به دوستان
راضیه زرگری| «آب زاینده‌رود را باز کنید؛ وقتی آب زاینده‌رود باز بود، بیماری کمتر بود؛ پرنده‌های مهاجر آنجا بودند. آثار باستانی ترک نمی‌خورد. قایقرانی برای مردم شغل بود و گل و گیاه هم بیشتر بود. اصفهان آن زمان‌ها زنده‌تر بود… .» این جمله‌ها ابتدای نامه‌ای است از یک کودک اصفهانی به رئیس‌جمهوری سابق. دست‌نویسی که به پرچم سه رنگ ایران مزین شده تا بگوید ایران وطن همه مردم است و زندگی حق همه آنها. زاینده‌رود و تالاب گاوخونی از سال‌های پایانی دهه 70 رو به خشکی رفته‌اند و بارگذاری‌های خارج از توان زاینده‌رود چه در عرصه صنعت و چه در عرصه کشاورزی در بالادست و پایین‌دست سد زاینده‌رود، تداوم حق‌آبه این دو میراث طبیعی ارزشمند اصفهان را دچار اختلال کرده است. کم‌آبی اصفهان یک معضل جدی است. هنوز چند هفته‌ای بیشتر از تجمعات بزرگ کشاورزان اصفهانی در بستر خشک زاینده‌رود نگذشته و البته از قول معاون اول رئیس‌جمهوری مبنی‌بر رسیدگی فوری به مشکلات مرتبط با کم‌آبی اصفهان. اصفهان در حال حاضر از وضعیت عادی ذخایر آبی خارج شده و به وضعیت بحران رسیده است. مردم امیدوار به قول‌هایی که داده شده؛ با این حال بودجه‌ای اختصاصی برای احیای زاینده‌رود در لایحه 1401 اختصاص داده نشده، ولی می‌توان امیدوار بود که در مباحث کلی‌تر بودجه در منابع آب و کشاورزی، تمرکز بر توسعه آبخیزداری برای جبران کم‌آبی و توسعه کشاورزی، به زنده‌شدن دوباره زاینده‌رود در بلندمدت بینجامد. وزیر نیرو 28 آبان ماه در صحن علنی مجلس شورای اسلامی گفت برای مدیریت آب زاینده‌رود به دستور معاون اول رئیس‌جمهوری قرار شد هرچه سریع‌تر جلسه ستاد احیای زاینده‌رود برگزار شود. محرابیان وعده داد که وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و صمت هم در کنار وزارت نیرو به صورت فعال وارد میدان شوند تا شرایط را مدیریت کنند و آسیبی که برخی کشاورزان دیده‌اند، به حداقل برسانند. وزیر نیرو از کشاورزان عذرخواهی کرد و گفت شرمنده آنها هستیم. حالا جای خالی اعتبارات برای احیای دوباره زاینده‌رود در لایحه بودجه 1401 علامت سوال‌ها را پررنگ‌تر کرده است.
واکنش نمایندگان اصفهان به دیده‌نشدن زاینده‌رود در بودجه سال آینده
نمایندگان اصفهان در مجلس شورای اسلامی نسبت به این موضوع در بودجه 1401 واکنش نشان داده و پیگیری جدی در زمینه تخصیص بودجه برای احیای زاینده‌رود داشته و برای این هدف هم پیشنهاداتی به کمیسیون تلفیق مجلس ارایه داده‌اند. حجت‌الاسلام‌والمسلمین موسوی‌لارگانی، نماینده فلاورجان در مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه منابع آب آشامیدنی اصفهان به مخاطره افتاده، عنوان کرده است: «در حال حاضر برای آب آشامیدنی کاشان، اصفهان و یزد ۴۰۰میلیون مترمکعب آب نیاز داریم، این در حالی است که میزان ذخایر آبی برای کمتر از سه ماه است و باید در این زمینه چاره‌ای عاجل اندیشیده شود.»
بی‌مهری به زاینده‌رود مثل بی‌مهری به یوزپلنگ آسیایی
اسماعیل کهرم، بوم‌شناس و فعال محیط‌زیست در گفت‌وگو با «شهروند» درباره اینکه چرا زاینده‌رود و احیای آن در بودجه سال آینده نیامده است، به کمبود اعتبارات دولت در حوزه‌های زیست‌محیطی اشاره می‌کند: «این سوال را باید از کسانی بپرسیم که این تصمیم را گرفته‌اند. متاسفانه امروز اعلام شده که یک ریال برای احیای یوزپلنگ در ایران تخصیص داده نشده است. این در حالی است که تنها 12 یوزپلنگ آسیایی در کل دنیا مانده‌اند. یعنی احیای این گونه در حال انقراض اهمیتی ندارد و ما حتی برای آنها هم برنامه‌ای نداریم.»
او معتقد است شاید در مورد زاینده‌رود هم چنین تفکر و تصوری جاری است. «اگر زاینده‌رود به کل خشک شود، دیگر صدای اعتراضی هم بلند نمی‌شود. اگر به من بگویند برای احیای زاینده‌رود چه باید کرد، ساعت‌ها صحبت می‌کنم و می‌گویم فولاد مبارکه را ببندید و ذوب‌آهن اصفهان با فازهای مختلف را تعطیل کنید. سیفی‌جات مثل هندوانه، خربزه و طالبی در زمین‌های کشاورزی آن منطقه نکارید و شالیکاری هم نکنید. کدام یک از این راهکارها اجرایی می‌شود؟ هیچ کدام. ولی اگر یوزپلنگ‌ها از بین بروند و زاینده‌رود هم خشک شود، گلایه‌های بعدی هم از بین می‌رود و دیگر صدای اعتراضی هم وجود نخواهد داشت. متاسفانه دولت برای این اولویت‌های محیط‌زیستی بودجه‌ای ندارد که اختصاص دهد.»
کهرم به تبعات اجتماعی خشک‌شدن زاینده‌رود اشاره می‌کند: «فردی به نام شیخ بهایی همزمان با شاه‌عباس صفوی حدود 400 سال پیش آمد و نقشه تقسیمات زاینده‌رود را بررسی کرد و کشید؛ «ماآدی»ها یا همان انشعابات زاینده‌رود به داخل اصفهان به دقت تدوین شد. این کار 400 سال پیش انجام شد و در طول سالیان گذشته از دست‌مان رفت. ما می‌توانیم امروز هم ماآدی‌ها را اجرا کنیم، اما به شرط اینکه ذوب‌آهن و فولاد مبارکه و پتروشیمی و … را حذف کنیم و شالیکاری هم در دامنه زاینده‌رود نداشته باشیم.»
قهوه‌خانه گاوخونی !
این بوم‌شناس تعریف می‌کند: «من اصفهان بودم که چند نوبت آب را باز کردند و آب در زاینده‌رود روانه شد. مردم اصفهان شیرینی پخش کردند و زیر پل خواجو جشن گرفتند، آواز خواندند و شادی کردند. این نشان می‌دهد این مقوله چقدر در روحیه مردم تاثیر دارد و چقدر می‌تواند در فرح‌بخش‌شدن آن اتمسفر و محیط اثرگذار باشد.» اصفهان شهری کویری است؛ وقتی این رود حرکت می‌کند با خود زندگی، سرسبزی و سرزندگی به همراه دارد. آن زمان که آب به سمت تالاب و مرداب گاوخونی حرکت می‌کرد؛ گاوخونی حکم یک قهوه‌خانه بین‌راهی را داشت. وقتی که مسافران ساعت‌ها در کویر آمده بودند و به این قهوه‌خانه می‌رسیدند تا نفسی در هوای دلپذیر پر از دار و درخت آن تازه کنند. تالاب گاوخونی علاوه بر آدم‌ها، برای پرندگان مهاجر هم قهوه‌خانه سر راه بود. این پرندگان از شمال می‌آمدند و وقتی به این تالاب می‌رسیدند 20 دفعه خودشان را در آب می‌شستند تا درجه حرارت‌شان را که به 44 درجه سانتیگراد رسیده بود، با آبتنی‌کردن در تالاب به سی و چند درجه برسانند و جانی دوباره بگیرند. همه آنها امروز از دست رفته و خشک شده است. آن تالاب نه‌تنها برای انسان‌ها بلکه برای پرندگان و جانوران حواشی آن منطقه زیستگاهی امن و مطلوب بود. حوالی گاوخونی یک تجمع عالی از حیات‌وحش بود که همه‌اش از بین رفته است و اینها قسمتی از حیات یک شهر خشک کویری به نام اصفهان بودند که از بین رفته است.
تنها 30درصد آب باران در سطح زمین خشک کشور ما نگهداری می‌شود
بر اساس آخرین آمارهایی که وزارت نیرو اعلام کرده است از صددرصد آبی که به وسیله باران در سطح زمین به کشور خشک و نیمه‌خشک ما ریخته می‌شود، تنها 30درصد آن در سطح کشور باقی می‌ماند و 70درصد آن به وسیله تبخیر آب یا سیلاب‌ها از کشور خارج می‌شود و ما نمی‌توانیم آن را در کشور نگه داریم. امین محمودی، کارشناس کشاورزی و محیط‌زیست درباره احیای زاینده‌رود و اهمیت آن برای زندگی مردم این منطقه با اشاره به اینکه مسائلی مرتبط با زاینده‌رود، فرسایش خاک و فرونشست زمین و سیلاب‌های فصلی و افزایش ریزگردها در فصول گرم سال را باید به صورت جمعی در حوزه چرخه آبی بررسی کنیم، به «شهروند» می‌گوید: «حتی از همان 30درصدی که از بارش‌ها در سطح کشور باقی می‌ماند هم 35درصدش در خط لوله‌های شرب، صنعتی و کشاورزی تلف می‌شود. یعنی نمی‌توان گفت مصرف آب در کشاورزی 90-80درصد است. این میزان حدودا 65درصد است.» کشورهای مختلف برای نگه‌داشتن این آب طبیعی از چند صد سال پیش برنامه‌های زیادی را اجرا کردند تا بتوانند منابع آبی خودشان را تامین کنند. به گفته محمودی ما حدود 6-5 سال است که به سمت روش‌های نوین نگهداری آب در سطح کشور رفته‌ایم و هنوز هم کار خاصی در این زمینه صورت نگرفته است. او به مهم‌ترین راهکارها برای نگهداری آب در سطح کشور اشاره می‌کند: «با توسعه عملیات آبخوان‌داری و آبخیزداری می‌توان آب را در سطح زمین حفظ کرد. به عبارت ساده ما باید با روش‌های نوین، آب ناشی از بارندگی را به سطح و زیر زمین انتقال دهیم.»
آبخیزداری که تا 10 سال پیش از آن غافل بودیم
به گفته محققان حوزه کشاورزی، یکی از روش‌های موثر برای رسیدن به این هدف توسعه کشت پوشش گیاهی و جنگلی است. به این گونه که ریشه گیاهان بتواند آب زیادی را به سطح زمین نفوذ دهد و آب در سطح زمین ذخیره شود و همین آب در فصول گرم مورد استفاده شرب و کشاورزی قرار بگیرد. «ما متاسفانه شاهد هستیم که کشورهایی مثل آمریکا، برزیل، هند، حتی افغانستان و پاکستان از حدود 200 سال پیش به سمت توسعه آبخیزداری و آبخوان‌داری برای تامین منابع آبی و کشاورزی خودشان رفته‌اند. ولی متاسفانه در کشور ما شاید تا اوایل دهه 90، این مفاهیم حتی در درس‌های رشته کشاورزی دانشگاه‌ها هم تدریس نمی‌شد.» محمودی می‌گوید از اوایل دهه 90 مفهوم آبخیزداری وارد ادبیات کشاورزی ایران شده و بودجه‌های اندک برای آن در نظر گرفته می‌شد که البته کفاف نتیجه مطلوب را نمی‌داد. او تاکید می‌کند: «پژوهشگران در دیدار با رهبری این موضوع را به اطلاع ایشان رساندند و رهبری از بودجه صندوق توسعه ملی مبلغ خوبی را برای آبخیزداری اختصاص دادند، ولی متاسفانه دولت‌های پیشین کمکی در این حوزه نمی‌کردند.» در دولت سیزدهم؛ یکی از برنامه‌های اصلی وزیر کشاورزی توسعه عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری عنوان شد و اتفاقا برای سال 1401 هم بودجه خوبی به این امر اختصاص داده شده است. محمودی با تاکید بر اینکه آبخیزداری یک فرآیند 10 ساله است، می‌گوید در مقایسه با بودجه منابع آبی که وزارت نیرو تخصیص می‌دهد، بودجه آبخیزداری مبلغ بسیار پایین‌تری (شاید یک‌دهم) نیاز دارد؛ این رقم اگر در 30 سال اخیر اختصاص پیدا می‌کرد، ما شاهد این همه خسارت‌های ناشی از سیلاب‌ها و ریزگردها و طبیعتا دچار تنش آبی هم در نقاط مرکزی و فلات استان اصفهان نبودیم.
راه حل کم آبی؛ آبخیزداری و آبخوان داری
صادقی‌نژاد، وزیر کشاورزی بودجه خوبی برای آبخیزداری در سال آینده اختصاص داده و به گفته این کارشناس محیط‌زیست و کشاورزی، بودجه زاینده‌رود زیرمجموعه بودجه آبخیزداری و بودجه‌هایی است که برای توسعه استان اصفهان در نظر گرفته شده است. «به نظر می‌رسد با اجرای عملیات آبخیزداری ما بتوانیم در کشورمان شاهد کاهش خسارت‌های ناشی از سیلاب‌های فصلی و ریزگردها و توسعه کشاورزی در بازه 10 ساله باشیم.» محمودی تاکید می‌کند: «برای جلوگیری از تبخیر آب باید به این نکته مهم اشاره کنم که ایرانیان اولین مخترعان قنات در سطح جهان بودند. پیشینیان ما هم می‌دانستند که آب باید در زیر زمین ذخیره شود، نه در سطح زمین یا پشت سدها که راحت تبخیر شود. به همین نسبت ما می‌بینیم که در کشورمان در 30-20 سال اخیر هیچ وقت به این شدت با مشکل تنش آبی روبه‌رو نبوده‌ایم و کشاورزی ایران همواره کشاورزی توسعه‌یافته‌ای بوده است؛ با بردن آب در قنات‌ها و نگهداری آب در محل ذخایر و … . محمودی با این توضیحات تاکید می‌کند: «راه‌حلی که امروز باید ارایه داد این نیست که بگوییم آب نداریم پس کشاورزی نکنیم.» او با تایید این واقعیت که کشت نامناسب پوشش گیاهی و انتقال بیش‌ازحد آب به استان‌های دیگر از دلایل موثر در شرایط امروز اصفهان است، می‌گوید: «به نظر من با عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری که مهم‌ترینش کشت و توسعه پوشش گیاهی جنگلی و پله‌کانی‌کردن رودخانه‌ها، انحراف مسیر رودخانه‌ها و چرای دام است، می‌توانیم آب ناشی از بارندگی را به زیر زمین ببریم و شاهد کم‌شدن اثرات کم‌آبی در منطقه مرکزی کشور باشیم.» او به چرای دام در مراتع به عنوان یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌ها برای سالم نگه‌داشتن مراتع اشاره کرد: «این در حالی است که در رسانه‌ها عنوان می‌شود چرای دام برای مراتع بد است و باید جلویش گرفته شود. اگر این راهکارها را اتخاذ کنیم مثل دیگر کشورها می‌توانیم شاهد این باشیم که اکثر رودخانه‌هایی که حالا خشک شده‌اند، دوباره پر آب شوند؛ البته نه مثل گذشته، اما به هر حال از میزان فعلی، سطح بسیار بیشتری می‌شود و می‌توانیم بخش زیادی از مشکلات کم‌آبی در کشور را کم کنیم و کشاورزی را هم توسعه دهیم.»
تشکیل ستاد احیای زاینده‌رود به کجا رسید؟
تشکیل ستاد احیای زاینده‌رود، برای رسیدگی در سطح ملی به این معضل زیست‌محیطی و اجتماعی، نوید خوشحال‌کننده‌ای بود که رئیس‌جمهوری قولش را داده است. اگر هدف اصلی ستاد احیای زاینده‌رود را بهبود وضعیت پایداری حوضه در زمینه منابع آب بدانیم که البته بدون تحقق آن احیای زاینده‌رود در حد یک شعار باقی خواهد ماند، دستیابی ستاد احیا به این هدف نیازمند تدوین برنامه‌ای جامع و مبتنی بر پاسخ به سوال‌های مختلف است. اینکه علت ریشه‌ای پیدایش وضعیت کنونی در زاینده‌رود چیست؟ کدام تعارضات بین‌بخشی اجرای تصمیمات را ناکام کرده و کدام مصوبات وضعیت را پیچیده‌تر کرده است؟
حسن میرزایی، نماینده اصفهان در گفت‌وگویی عنوان کرده: «اگر اراده محکمی درخصوص مشکل زاینده‌رود وجود داشت، در پی دستور رئیس‌جمهوری مبنی بر تشکیل ستاد احیای زاینده‌رود، در بودجه ۱۴۰۱ رقمی برای این ستاد در نظر گرفته می‌شد، اما متاسفانه نه‌تنها بودجه‌ای در نظر گرفته نشده، بلکه حتی موضوعی تحت عنوان زاینده‌رود در بودجه ۱۴۰۱ نیامده است.» با این حال، باید دید موضوع مهم زاینده‌رود و کم‌آبی اصفهان، در موارد دیگر بودجه‌های زیست‌محیطی و کشاورزی پیش‌بینی شده است یا نه.
