صنایع دستی، ظرفیت بربادرفته اقتصاد

البته ظرفیت هر کشور در صنایع دستی متفاوت است و بسیاری از کشورها از تنوع صنایع دستی برخوردار نیستند، این در حالی است که کشور ما از نظر تنوع، کیفیت، توان تولید و سابقه طولانی تولید، جایگاه بسیار بالایی در صنایع دستی جهان دارد به نوعی که صنایع دستی ایران در بسیاری از کشورها با استقبال خوبی رو به رو شده است. با نگاهی به تاریخچه صنایع دستی در جهان، می توان رد پای صنایع دستی ایران را از زمان راه ابرایشم و حتی گذشته های دورتر مشاهده کرد. امروزه صنایع دستی ایران زینت بخش بسیاری از موزه های جهان است و مهمتر اینکه صنایع دستی ایران در بین عتیقه فروشان دست به دست می چرخد و با قیمت های نجومی معامله می شود. اما این بخشی از ظرفیت صنایع دستی ایران است و با نگاهی به کاخ حاکمان عربی، بخوبی ردپای تولیدات دستی ایرانی مشاهده می شود. افزون بر آن شاهد حضور صنایع دستی در دفتر روسای جمهور جهان هستیم که به صورت فرش زینت بخش کف یا تابلوفرش زینت بخش دیوارهاست.

تنوع صنایع دستی ایران
اگر صنایع دستی ایران را بررسی کنیم، کارهای نفیس و ارزشمندی را در حوزه های گوناگون مشاهده خواهیم کرد. در گروه کالایی «فرش و کفپوش‌های دستباف» شامل انواع فرش‌های دستباف، گبه، گلیم، سوماک و جاجیم هستیم، ولی گروه کالایی «صنایع دستی و آثار هنری» طیف گسترده‌ای از اشیا هنری و صنایع دستی را به خود اختصاص می‌دهد که از مرصع‌کاری، میناکاری، معرق‌کاری تا تابلوهای نقاشی، مجسمه و سایر اشیاء تزئینی (به استثنای چینی) از سفال، خاتم‌کاری، صنایع دستی قلم و قلمکاری روی مس را شامل می‌شود. در شرایطی که اشتغالزایی اهمیت ویژه ای دارد، توجه به هر کدام از این صنایع می تواند اشتغال پایداری ایجاد کند که درآمد زایی قابل توجهی را به همراه دارد اما متاسفانه توجه لازم به آنها نشده است.

آمارهای تاسف آورصادراتی
از آنجا که بازار مصرف صنایع دستی، بازارهای صادراتی است و مردم توجهی به صنایع دستی ندارند، در هر دو بخش شاهد شرمندگی هستیم. یعنی امروزه مردم ایران حاضر به خرید صنایع دستی و استفاده از آنها نیستند و از سوی دیگر در زمینه صادرات نیز وضعیت خوبی نداریم. به نوعی که معاون گمرک با استناد به دفتر آمار و پردازش اطلاعات گمرک ایران، ارقام مایوس کننده ای را ارایه کرد.

صادرات ۱۲۶ میلیون دلاری صنایع دستی
گمرک با اعلام اینکه صادرات غیرنفتی در سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۱۱۳.۶ میلیون تن و به ارزش حدود ۳۵ میلیارد دلار بوده که از این میزان صادرات در مجموع بالغ بر ۱۲۶ میلیون دلار به صنایع دستی اختصاص یافته مطرح کرد: این میزان تنها حدود ۰.۴ درصد کل صادرات غیرنفتی طی سال‌های گذشته را به خود اختصاص داده است.

نادیده گرفتن بازار فرش جهان

گبه ایرانی در غربت
یکی دیگر از فرشبافت های ایرانی «گبه» است. صادرات «گبه» در سال 99 نیز ۲۶۳ تن به ارزش چهار میلیون دلار بوده که نسبت به سال گذشته آن کاهش ۱۷ درصدی در وزن و ۳۱ درصدی در ارزش دارد. این در حالی است که ژاپن، سوئیس، چین، آلمان و ایتالیا کشورهای عمده و نخست خریدار گبه ایرانی بوده که در مجموع ۳.۹ میلیون دلار از ارزش کل صادرات گبه‌های ایرانی را در سال گذشته به خود اختصاص داده است، در این میان سهم ژاپن به تنهایی بالغ بر ۸۶ درصد و ارزش ۳.۵ میلیون دلار بوده است.

جاجیم، ارزشمند اما ناشناخته
از سوی دیگر در سال ۱۳۹۹ حدود ۳۰۶ تن جاجیم دستباف به ارزش یک میلیون دلار از ایران صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن رشد ۸۵ درصدی در وزن و ۲۱ درصدی در ارزش دلاری دارد.عراق، قطر، ترکمنستان، پاکستان عمده خریداران جاجیم ایرانی بودند. عراق با سهم حدود ۵۵ درصدی از کل صادرات جاجیم در رتبه نخست خریداران این کالا قرار دارند.

صادرات گلیم و سوماک
بخش دیگر فرشبافت ها «گلیم و سوماک» است که اگرچه صادرات این دو کالا با وزن ۱.۵ هزار تن و ارزشی بیش از شش میلیون دلار صورت گرفته اما کاهش حدود ۲۵ درصدی در ارزش دلاری را با وجود افزایش از نظر وزنی به دنبال داشته است.عراق، آلمان، قطر و ژاپن عمده خریداران گلیم و سوماک ایرانی بوده که بیش از ۸۷ درصد از ارزش صادرات این کالا را به خود اختصاص داده است.

آثار هنری نیازمند توجه
بخش مهم دیگر گروه کالایی صنایع دستی و آثار هنری است که انواع آن در سال گذشته به وزن تقریبی ۱۱ هزار تن و با ارزشی بالغ بر ۴۷ میلیون دلار صادر شده است. این میزان تنها حدود ۰.۱۴ درصد از کل درصد صادرات غیرنفتی بوده است.در بین اقلام صنایع دستی و آثار هنری صادر شده صنایع مرصع‌ کاری با وزنی حدود ۸۰۰ کیلوگرم و با ارزش ۳۲ میلیون دلار نخستین کالای صادراتی در این گروه کالایی در سال گذشته بوده که به ترکیه صادر شد است. همچنین مجسمه و سایر اشیاء تزئینی از سفال دستی دومین کالای صادراتی این گروه با وزن ۷.۷ هزار تن و با ارزش بالغ بر ۱۱ میلیون دلار بوده که مقصد عمده صادراتی این گروه صنایع دستی سفالی، کشورهای عراق، کویت، امارات متحده عربی، عمان و قطر بوده است.ترمه، کولاژ، مصنوعات چوبی خاتم‌کاری شده، کیف کار شده، مصنوعات شیشه‌ای دست‌ساز از دیگر صنایع دستی صادر شده در این گروه بوده است.

رنج اقتصاد از بی توجهی به ظرفیتها
اینکه اصرار بیهوده بر تولید کالایی داشته باشیم که در آن زمینه توان لازم را نداریم و صنعت را در اندازه مونتاژ انجام دهیم و دستمان زیر سنگ جهانیان باشد، سیاست خنده داری است که در تمامی سالهای گذشته از آن رنج برده ایم. این در حالی است که اگر برنامه ریزی اصولی در زمینه صنایع دستی داشته باشیم، نه تنها در جهان حرفی برای گفتن داریم، بلکه می توانیم صنعت گردشگری را با صنایع دستی آشتی دهیم و در قالب معرفی صنایع دستی، گردشگران کنجکاو را جذب کشورمان کنیم. رویکردی که می تواند اقتصاد کشور را متحول کند و با درآمدزایی در این بخش، نگران تحریمها نباشیم زیرا گردشگر با پای خودش به ایران می آید، دلار می دهد صنایع دستی می خرد.