نسخه چاپی
ارسال به دوستان
میراث ملی برای هر ملت بخشی از هویت اوست که حفظ آن برای همگان اهمیت دارد.
برای حفظ این میراث سال‌هاست که در نقاط مختلف جهان، سازمان‌های زیادی با شرح وظایف مشخص به وجود آمده‌اند. از بین بردن بخشی از هویت یک ملت نابخشودنی است اما متاسفانه شیرهای میدان حر در فرآیند ترمیم، تخریب و سر بریده شدند. به گفته عضو شورای شهر این کار مسبوق به سابقه است که در فرآیند ترمیم، آثار باستانی وگرانبهای ملی ما تخریب شوند. ما در این گزارش از منظر کارشناسی و نظارتی بررسی کرده‌ایم که فرآیند ترمیم باید چگونه باشد که چنین تخریب‌هایی به جا نماند. اگر اینگونه فعالیت‌ها برای ترمیم آثار باستانی انجام شوند، دیری نخواهد پایید که آثار باستانی و ملی ما کاملا نابود شوند.
>نبرد گرشاسب با اژدها
مجسمه نصب شده در میدان حر با نام «نبرد گرشاسب با اژدها» اثر غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ، جزو مجسمه‌های ثبت شده در فهرست آثار ملی است که در چند روز اخیر خبرهایی از تخریب دو شیر پایین مجسمه اصلی در فضای مجازی منتشر شد. خبرهای منتشر شده در فضای مجازی درباره تخریب شیرهای مجسمه «نبرد گرشاسب با اژدها» با این ادعا مطرح شده که مرمت شیرها بهانه‌ای برای تخریب آنها بوده است. مجسمه اصلی میدان حر به همراه مجسمه‌های میدان فردوسی، پارک ملت و لاله در سال ۹۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند ولی گفته می‌شود این ثبت ملی تنها برای مجسمه اصلی بوده و دو شیر پایین اثر جزو این ثبت ملی نبوده‌اند. البته تصمیم برای ترمیم یا تخریب شیرهای مجسمه «نبرد گرشاسب با اژدها» چندان بی‌خبر هم صورت نگرفته است؛ در دی ماه سال ۱۳۹۹ سازمان زیباسازی شهر تهران از هنرمندان و متخصصان دعوت کرد تا در فراخوان مرمت و ساخت المان‌های اطراف میدان حر شرکت کنند. در این بیانیه دعوت از هنرمندان همچنین عنوان شده بود که این سازمان در نظر دارد با هدف حفظ اِلمان‌های حجمی اطراف میدان حر مانند مجسمه‌های شیرها و پایه‌های آن، نسبت به مرمت آنها اقدام کنددر توضیح کلی اثر «نبرد گرشاسب با اژدها» می‌توان گفت که این تندیس روی یک پایه بتنی به نمایش درآمده است. این مجسمه، گرشاسب از پهلوانان شاهنامه را در حال نبرد با یک اژدها نمایش می‌دهد. گرشاسب در حالی که نیزه‌ای به دست دارد، در حال نبرد با اژدهایی است که به دور بدن او پیچیده و دهان به روی گرشاسب باز کرده است. این اژدها نماد نیروهای اهریمنی است که انسان را در حلقه خود قرار داده است. گرشاسب با نیزه به دهان اژدها حمله کرده و می‌تواند نماد پیروزی نیکی بر بدی باشد. این اثر شش و نیم متری به همراه نیزه شش متری آن در مجموع 5/12 متر ارتفاع دارد. تندیس نبرد گرشاسب با اژدها در میدان حر تهران به مناسبت نجات آذربایجان از اشغال شوروی و حزب دموکرات در سال ۱۳۱۵ در میدان قرار گرفت.
>تخریب و ترمیم بدون هماهنگی با میراث فرهنگی
مرتضی ادیب‌زاده معاون میراث فرهنگی استان تهران در رابطه با تخریب این مجسمه‌ها می‌گوید: «مرمت این مجسمه‌ها که منجر به تخریب شده، بدون اطلاع و استعلام میراث فرهنگی بوده است. بنابراین شهرداری هر اقدامی با هر عنوانی در محدوده میانی میدان انجام دهد باید از اداره کل میراث فرهنگی استان تهران استعلام بگیرد. مرمت مجسمه‌های این میدان بدون هماهنگی و اطلاع ما بوده است. صبح سه‌شنبه چهارم خردادماه به محض اطلاع از ماجرا، عوامل یگان حفاظت به محل اعزام شدند و پروژه متوقف شد تا بررسی و اقدامات لازم در این زمینه انجام شود.» او در مورد میزان تخریب و آسیب واردشده به مجسمه‌های میدان حر تهران گفت: «کارشناسان میراث فرهنگی هنوز بررسی‌ها را انجام نداده‌اند، اما تصاویری که یگان حفاظت فرستاده نشان می‌دهد تخریب‌هایی صورت گرفته است. لازم است کارشناسان پس از بررسی و ارزیابی، نظر دهند تا مرمت و اقدامات حفاظتی لازم، بر آن اساس صورت گیرد.»
>مجسمه‌ها چندان ارزش هنری نداشتند
در همین راستا ایسنا با شاپور دیوسالار، معاون فرهنگی و طراحی شهری سازمان زیباسازی تهران گفتگویی داشته و علت تخریب شیرهای این مجسمه را از او جویا شده است. دیوسالار در این زمینه گفت: «سازمان زیباسازی شهری متولی قانونی مرمت و تولید احجام و مجسمه‌های شهری است. دو مجسمه شیر به همراه مجسمه اصلی به ثبت آثار میراث ملی نرسیده است. همچنین دو مجسمه فرعی توسط مرحوم غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ ساخته نشده است؛ چرا که شیرهای مجسمه اصلی که توسط استاد ارژنگ ساخته شده‌اند، از جنس مس بوده و سال‌ها پیش در بحبوحه انقلاب آسیب دیده‌اند. دو شیری که اکنون قصد جایگزینی آنها را داریم، در دهه ۸۰ توسط نوه استاد ارژنگ ساخته شده و گویا چندان هم ارزش هنری نداشته‌اند. جنس دو مجسمه شیری که در پایین اثر اصلی «نبرد گرشاسب با اژدها» نصب شده، از فایبرگلاس است که از متریال ناپایدار به شمار می‌رود و در گذر زمان به علت برودت آب و هوایی دچار فرسودگی و شکستگی شده‌اند و به همین جهت لازم بود که مرمت یا جایگزین شود. شهردار منطقه پیشتر از سازمان زیباسازی شهری درخواست کرده بود که دو شیر میدان حر ترمیم شوند که ما هم این درخواست را در برنامه مرمتی سال سازمان قرار دادیم. اکنون تصمیم داریم این دو مجسمه را تخریب و پایه‌های آنها را اصلاح کنیم و در ادامه با استفاده از متریال محکم‌تری چون بتون و فایبر دو مجسمه شیر را دوباره بسازیم که دوباره دچار فرسودگی نشوند. که احتمالا طی دو هفته آینده جایگزین شود. دیوسالار تصریح کرد: دو شیری که قرار است اکنون جایگزین شود، توسط آقای مجید نکونظر ساخته خواهد شد که هم دارای ارزش هنری بالا است و هم ماندگار خواهد بود. برای مرمت این اثر به هنرمندان زیادی درخواست دادیم و به سختی توانستیم فردی برای ترمیم آن پیدا کنیم.»
>شیری که نباید سر بریده می‌شد
نماد شیر نه فقط در نقوش کهن بناهای ایرانی بلکه پیش از آن در فرهنگ عامیانه شیعیان جایگاه ویژه دارد. از آمدن شیر بر سر پیکر شهیدان در کربلا که در تعزیه‌های ایام پس از عاشورا به نمایش درمی‌آمد تا نقش شیر در کنار تمثال‌ها و بر علم‌ها و کتل‌ها و پرچم‌ها! احمد مسجد جامعی در یادداشتی نوشت: «پیشترها کسانی که وارد میدان تاریخی بهارستان می‌شدند، در ضلع شرقی آن درست در همان ضلعی که بنای مرتفعی ساخته‌اند که حریم مجلس، مدرسه و میدان را شکسته، دو شیر برنزی شمشیر بدست، بر سردر ورودی مجلس قاجاری دیده می‌شد. نصب آن شیرها اتفاقی نبود. نماد شیر نه فقط در نقوش کهن بناهای ایرانی بلکه پیش از آن در فرهنگ عامیانه شیعیان جایگاه ویژه دارد. از آمدن شیر بر سر پیکر شهیدان در کربلا که در تعزیه‌های ایام پس از عاشورا به نمایش درمی‌آمد تا نقش شیر در کنار تمثال‌ها و بر علم‌ها و کتل‌ها و پرچم‌ها! در حسینیه قدیمی حلبی سازها در بازار بین الحرمین روی سقف بلند چوبی آن، شیرهایی نقش بسته که از هر سو به آنها نگاه می‌کنید، چشم در چشم بیننده دارد و این تکیه با این ویژگی متمایز شده است. در تکیه ثبت شده سادات اخوی که همچنان نقش‌ها و سنت‌های گذشته را حفظ می‌کند، مکرر نقش شیر بر پرده‌ها دیده می‌شود. در فضای شهری جز آنچه در بهارستان آمده در ورودی بانک ملی در خیابان فردوسی، مجسمه دو شیر را می‌بینیم. در قدیمی‌ترین بوستان شهری در کنار شورای شهر آنجا هم شاهد دو مجسمه شیرهستیم. در تهران، فراوان نقش شیر در این سو و آن سو بوده که از آن درمی گذریم. مجسمه و بیشتر نقوش شیر روی سنگ قبرها فراوان دیده می‌شود. ازاین روست که در میدان حسن‌آباد در کنار قبرستان قدیمی شهر و نخستین ایستگاه آتش‌نشانی،
تندیسی از شیر قرار داده‌اند. درادامه میدان امام حسن آباد به سوی غرب میدان حر یا باغ شاه پیشین قرار دارد که در آن چهار شیر در دو سوی مجسمه ماندگار غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ جا گرفته و به زیبایی اثر افزوده‌اند. این شیرها پیش از همه آن شیرهای شهری در مرکز توجه شهروندانند.کاش آن میدان مبلمان و نورپردازی‌های مناسب داشت که در شب بسیار زیباتر می‌شد. این روزها به یکی از شیرهای محافظ میدان تعرض شده و جای خوشحالی است که این تخریب حتی در ایام پر تنش انتخابات حساسیت‌ها را برانگیخته و جایی در افکار عمومی یافته است. درست یک هفته پیش به مناسبت روز موزه و میراث فرهنگی درباره اهمیت این میدان در صحن شورا تذکر دادم و از پیشینیان به نیکی یاد کردم که با تلاش عالمانه محوطه موزه‌ها در میدان مشق را ساختند. محوطه‌ای که در این سال‌ها عملاً از شهر جدا و به حیاط وزارت خارجه تبدیل شده است. همچنان که خیابان ملت به مجلس شورای اسلامی واگذار شد. به‌هرحال پیشنهاد این بود که مسیر میدان امام خمینی تا میدان حر (توپخانه تا باغ شاه) که از میدان حسن‌آباد (هشت گنبد) می‌گذرد به راسته موزه‌ها تبدیل شود. هنوز هم وقتی آسفالت خیابان را برمی‌دارند، سنگفرش‌های قدیم آشکار می‌شود. در کنار و اطراف این مسیر، موزه‌های صنعتی‌زاده، سکه، تمبر، پست، ملی، ثبت، دوره اسلامی، عبرت، مقدم، قرآن و جنگ قرار دارد و اگر شهرداری بتواند آنچه که پیش ترها در اختیار شهروندان بوده یعنی محوطه کاخ مرمر را به شهر بازگرداند، همان مجموعه که خود موزه بی‌نظیری است در کنار این راسته قرار می‌گیرد. اما هنوز چیزی از این سخن نگذشته بود که مطلع شدیم یکی از شیرهای میدان را سر بریده‌اند تا به جای آن شیر جدیدی سر برآورد. این البته در شهرداری بی‌سابقه نیست که به جای حفظ و مرمت آثار میراثی و تاریخی اثری از نو بسازند.به‌عنوان نمونه می‌توان از همان ساختمان بلدیه دوره پهلوی اول نام برد که در کنار میدان توپخانه عیناً از نو ساخته و پرداخته شد و گفته می‌شود قرار است که در آینده نزدیک، تالار تشریفات شهرداری شود. مگر نمی‌شود این همه آثار باقیمانده پیشینیان در همین راسته را بازسازی کرد و به چنین کارهایی اختصاص داد؟ این هم برای خود سبکی است که بازسازی بناهای تاریخی ارزشمند را رها کنیم و در کنار آن (میراث فرهنگی) بسازیم و آن را دستاورد تهران هزار و ۴۰۰ بنامیم. به‌هرحال در این تخریب، احترام به میراث و افکار عمومی دیده نشد. هرچند گویا تحرک سازمان‌های مردم نهاد و فضای مجازی سبب شده که از ویران کردن سایر شیرهای میدان خودداری کنند و به روال سیاست شهر نفروشی لابد خواهند گفت در این دوره جز یک شیر، سایر شیرها را سر نبرده‌ایم.»
>یکی از قدیمی‌ترین نمادهای تهران
در همین رابطه سخنگوی کمیسیون فرهنگی واجتماعی شورای شهر تهران از ورود شورا به مسئله تخریب مجسمه شیر در میدان حر خبر داد. حجت نظری در این‌باره گفت: «این شیرها دهه‌هاست که در اطراف میدان حر قرارگرفته و در عکس‌ها و تصاویر مربوط به سال‌های پیش از پیروزی انقلاب نیز این شیرها در اطراف میدان قرار دارد، از این رو گرچه پیکره نبرد گرشاسب با اژدها به شماره ۱۴۴۳ ثبت شده اما محیط پیرامون آن نیز باید تابع مقررات مربوط به حریم آثار تاریخی باشد. از این رو در راستای صیانت از هویت تاریخی شهر این موضوع را بررسی خواهیم کرد. نباید این شیرها تخریب می‌شد و تصمیم به مرمت این میدان نیز باید با حفظ اصل مجسمه‌ها انجام می‌شد. در صورتی که هرگونه تقصیر و کوتاهی در این زمینه محرز شود با عاملان آن برخورد خواهیم کرد.»
>ترمیم و مرمت امری فنی و تخصصی
همچنین محمد جواد حق شناس عضو شورای شهر تهران در این باره به آفتاب یزد گفت: «در آثاری که به ثبت ملی رسیده است و ذیل پروژه نظارتی سازمان میراث فرهنگی قرار گرفته است علی‌القاعده باید حتما ترمیم‌ها و هرگونه مداخله‌ای با نظر سازمان میراث فرهنگی انجام شود. اگر مداخله زیر نظر سازمان میراث فرهنگی نباشد کار به تخریب ختم خواهد شد. این کار در واقع فنی و تخصصی است، مانند امر پزشکی که بیمار حق ندارد خود را در اختیار افراد غیر متخصص و بدون مجوز قرار دهد. بحث ترمیم است و مانند بدن سالمی که دچار بیماری شده باید برای مرمت به سازمان متخصصی که برای این کار طراحی شده است مراجعه کرد. اگر ثابت شود مراحل قانونی و تخصصی طی نشده است هم سازمان میراث باید در این مورد توضیح دهد که چطور اجازه رخ دادن چنین اتفاقی را داده است و هم افراد مداخله‌گر اگر فاقد مجوزهای لازم بودند باید پاسخگو باشند زیرا آثار تخریب شده‌اند.»
>مرمت، نوسازی نیست
در این راستا بهرام رضایی کارشناس مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی به آفتاب یزد گفت: «کلا رویه‌ای در مرمت بناهای تاریخی یا هر آثار باستانی دیگر وجود دارد. مرمت کار علمی است که در ابتدا باید موضوع بررسی و مستند‌سازی شود و بعد از مستند‌سازی که نقشه‌ها و تصاویر مختلف به دست آمد همکاران ما کار آسیب شناسی انجام می‌دهند تا متوجه شوند دلایل آسیب اثر چیست. بعد این آسیب‌ها آسیب نگاری و مستند می‌شوند و تهیه طرح مرمت با توجه به ویژگی‌های اثر آغاز می‌شود. ویژگی‌هایی مانند فرم، حجم، قدمت، تاریخ، اصالت و... باید مورد توجه مرمت‌گر قرار بگیرند. نوع مصالح اثر بسیار حائز اهمیت است که با چه کیفیت و ترکیبی ساخته شده است. باتوجه به آسیب شناسی انجام گرفته و شناسایی عامل‌های مخرب نسبت به تهیه طرح درمان اقدام می‌شود. مانند اینکه بیماری به پزشک مراجعه می‌کند و بعد از انجام آزمایش‌ها پزشک تشخیص می‌دهد عامل بیماری و تخریب چیست. عامل بیماری می‌تواند عوامل مختلف باشد مثلا فرض کنیم در رابطه با مجسمه شیر؛ من فکر می‌کنم بیشتر عوامل جوی و محیطی مثل آلودگی هوا و بارش باران و برف در تخریب آن تاثیرگذار بودند. همه این موارد از نظر سازه‌ای، فرم و حجم معماری باید مورد توجه مرمت‌گر قرار بگیرد و او آسیب شناسی می‌کند و سپس نسبت به طرح مرمت آن اقدام می‌کند. ولی آن چیزی که در طرح مرمت بسیار مهم است این است که دخالت یک مرمت‌گر در اثر باستانی باید به گونه‌ای باشد که اصل برگشت پذیری اثر حفظ شود زیرا این آثار جزو آثار بسیار ارزشمندی هستند. برگشت پذیری به این معنا است که استفاده از هر نوع مصالح و دخالتی که مرمت‌گر انجام می‌دهد، باید قابلیت برگشت داشته باشد که چنانچه اشتباهی رخ دهد قابل جبران باشد. یا در طول زمان بعد از گذشت سال‌ها اگر مرمت‌گرهای آینده به این نتیجه رسیدند که باتوجه به تکنولوژی‌های جدید اثر مرمت شود باید قابلیت برگشت پذیری را داشته باشد و مصالح و ترکیبات جدید بعدها جایگزین شوند. از سوی دیگر مرمت نباید به اصالت بنا و اثر لطمه وارد کند. مرمت قرار است طول عمر اثر را بیشتر و وضع موجود را حفظ کند. مرمت مانند عصایی است که به سالمندان داده می‌شود تا با استفاده از آن زندگی‌شان راحت‌تر ادامه پیدا کند. لذا مرمت، نوسازی نیست و از جنس خود اثر است البته ممکن است که مصالح جدید مورد استفاده قرار بگیرند اما نباید اصالت و یکپارچگی اثر مخدوش شود و خود را جایگزین اصل اثر کند. مرمت تنها باید به کمک اثر بیاید و طول عمر آن را بیشتر سازد. این موارد در تمامی آثار باستانی چه جهانی و چه ملی باید رعایت شوند. باید برای این کارها به متخصص مرمت‌گر مراجعه شود. همچنین مرمت خود دسته‌بندی می‌شود. این موضوع را باید متخصص مرمت آثار و اشیا تاریخی باستانی بررسی می‌کرد.»
نظر شما
آخرین اخبار
