نسخه چاپی
ارسال به دوستان
به لحاظ اقلیمی مشهد در یک جغرافیای سرد و خشک قرارگرفته است، این اقلیم یعنی« کم‌آبی».توسعه هر منطقه باید منطبق بر توان محیطی آن جغرافیا باشد اما مشهد الرضا یک استثناست و وجود مرقد مطهر امام رضا(ع) باعث گسیل جمعیت به این شهر شده است.
مسعود حمیدی/ به لحاظ اقلیمی مشهد در یک جغرافیای سرد و
خشک قرارگرفته است، این اقلیم یعنی« کم‌آبی».توسعه هر منطقه باید منطبق بر
توان محیطی آن جغرافیا باشد اما مشهد الرضا یک استثناست و وجود مرقد مطهر
امام رضا(ع) باعث گسیل جمعیت به این شهر شده است. جمعیت این شهر در ابتدای
دهه چهل حدود 400 هزار نفر بوده و الان به حدود 4 میلیون نفر رسیده، یعنی
طی 6 دهه گذشته، جمعیت مشهد حدود 10 برابر شده است. اما این رشد
به‌هیچ‌عنوان با توان محیطی این منطقه سازگار نبوده زیرا در اساسی‌ترین
نیاز حیاتی یعنی «آب» با مشکل مواجه است. سال 45 یعنی حدود 60 سال پیش دشت
مشهد«ممنوعه» اعلام شد، معنی‌اش آن است که این دشت دیگر تاب‌وتوان تأمین آب
برای بیش از وضعیت موجود آن زمان را نداشت آن‌هم زمانی که کل جمعیت مشهد
400 هزار نفر بود اما الان جمعیت مشهد حدود 4 میلیون نفر است و بدتر آن که،
اعلام ممنوعه بودن دشت یعنی هیچ‌گونه مجوزی نباید برای حفر چاه در این دشت
صادر شود اما متأسفانه بنا بر اعلام کارشناسان هم اینک حدود 7 هزار حلقه
چاه مجاز و غیرمجاز بر پهنه دشت ممنوعه مشهد حفرشده است. یعنی در طول 60
سال گذشته دشتی که تاب‌وتوان تأمین آب را نداشت جمعیت اش حدود 10 برابر شد و
تعداد چاه‌هایش به رغم ممنوعه بودن حدود 5 برابر شده است.شاید در نگاه اول
تصور شود ممکن است بارندگی‌ها باعث شده باشد این دشت از حالت بحرانی
خارج‌شده باشد اما واقعیت آماری نشان می‌دهد میانگین بارش‌ها در بلندمدت
برای دشت مشهد به‌صورت قابل‌توجهی کاهش پیداکرده است یعنی کم‌آبی دشت مشهد
در 60 سال گذشته تشدید شده است. در چنین شرایطی که حدود 80 درصد نزولات جوی
کاهش‌یافته به بخار تبدیل می‌شوند تعداد چاه‌های حفرشده در دشت مشهد 5
برابر شده است خروجی این رویه مصرف 130 درصد آب تجدید پذیر سفره‌های آب
زیرزمینی دشت مشهد است. ما حق‌داریم به طور قانونی 70 درصد منابع آبی
تجدیدشونده را مصرف کنیم و 30 درصد دیگر باید صرف تغذیه آبخوان‌ها شود. اما
متأسفانه در دشت مشهد ما 30 درصد بالاتر از کل آب‌های ورودی دشت از ذخایر
زیرزمینی آب برداشت می‌کنیم. دشت مشهد را یک ظرف بزرگ تصور کنید که سالانه
100 لیوان آب به داخل آن ریخته می‌شود اما 130 لیوان آب از این ظرف برداشته
می‌شود نتیجه این عمل کاملاً مشخص است؛ کسری مخازن آب‌های زیرزمینی دشت
مشهد.
وضعیت موجود آب مشهد
آبخوان های تشنه ما را می بلعند بحران آبی تنها به دشت مشهد محدود نمی‌شود و هم اینک از 37 دشت استان 34 دشت ممنوعه هستند و برداشت بی‌رویه آب از دشت‌های ممنوعه تاکنون منجر به کسری بیش از یک میلیارد مترمکعبی مخازن آبی استان شده است. این کسری و آفت منابع آبی زیرزمینی روی دو گزاره مهم محیط انسانی اثری مخرب می‌گذارد. اثر اول «فرونشست» است. زمانی که آب بین لایه‌های زمین و مخازن زیرزمینی خالی شود خاک فشرده‌تر می‌شود و این فشردگی یعنی به وجود آمدن یک فضای خالی و تهی که براثر کوچک‌ترین فشار فرومی‌ریزد و پدیده فرونشست زمین نمایان می‌شود. این پدیده به حدی خطرناک است که کشورهای دنیا نشست نیم سانتی‌متری سالانه را بحرانی اعلام می‌کنند اما متأسفانه آمارها نشان می‌دهد نشست زمین در دشت مشهد به حدود 25 سانتی‌متر در سال رسیده است. این بحران در محدوده غرب مشهد به حالت هشدار درآمده است و در منطقه توس، فردوسی و شمال غرب مشهد از شاهنامه تا بیمارستان طالقانی و پلیس‌راه ابتدای جاده چناران- قوچان، وضعیت خطرناک است. فرونشست زمین می‌تواند زیرساخت و اماکن حیاتی یک منطقه را تهدید کند اما به نظر می‌رسد این تهدید در مشهد چندان جدی گرفته نمی‌شود زیرا ما همچنان شاهد توسعه زیرساخت‌ها در محور غربی مشهد و حفر چاه‌های غیرمجاز و ویلا سازی در این محدوده هستیم. آب کم و در حال شور شدن گزاره بعدی شوری آب است. زمانی که حجم آب تجدیدشونده یا نزولات جوی کاهش پیدا می‌کنند به همان نسبت میزان کیفیت آب کاهش پیدا می‌کند و خاک‌ها شور می‌شود. شور شدن خاک‌ها باعث شورتر شدن آب مخازن آب زیرزمینی می‌شود و این مسئله باعث افت جدی کیفیت آب شرب و کشاورزی مشهد می‌شود که هم زراعت و کشاورزی این شهرستان را تهدید می‌کند و هم می‌تواند بخش مهمی از منابع آب شرب مشهد را از بهره‌وری خارج کند.اما بحران به این جا ختم نمی‌شود. بحران آبی مشهد طی دو سال گذشته به حالت هشدار درآمده است. سال آبی گذشته حجم بارندگی‌ها به حدی بود که در نیم‌قرن گذشته بی‌سابقه بوده و حدود 60 درصد نسبت به بارندگی‌های بلندمدت کاهش پیداکرده است و مسئولان آب استان و مشهد را مجبور کرد برای برون‌رفت از بحران آب، تابستان گذشته مشهد اقدام به ارائه مجوز برای برداشت آب بیشتر از منابع زیرزمینی دشت بحران‌زده و در حال نشست و شور شدن مشهد کنند. طبق داده‌های رسمی در سال‌های گذشته تنها 40 درصد آب مشهد از طریق منابع زیر زمینی تأمین می‌شد اما امروز این نسبت به 62 درصد رسیده که این معنی‌اش آن است که فرونشست دشت مشهد، بیشتر و شوری آب نیز تشدید خواهد شد. بحران آب مشهد چقدر جدی است بنا بر اذعان کارشناسان و متولیان حوزه آب، کلان‌شهر مشهد در افق سال 1420 به سالانه 400 میلیون مترمکعب آب نیاز دارد. هم اینک مصارف آب مشهد 270 میلیون مترمکعب است. سد دوستی قادر به تأمین آب نیست و ذخایر زیرزمینی وضعیت بحران‌زده و نشست 25 سانتی‌متری در سال را دارند. به همین دلیل است که چندین پروژه تعریف شده است که برخی از آن‌ها کوتاه‌مدت هستند و برخی در افق بلندمدت محقق می شوند. برای این‌که به‌شدت مصرف آب در این شهر در اوج مصرف پی ببریم درخور اشاره است سال گذشته در اوج مصرف، رکورد مصرف 16 هزار و 400 لیتر بر ثانیه آب در مشهد ثبت شده است. این در حالی است که مصارف آب مشهد در اوج مصرف معادل 12 هزار و 700 لیتر بر ثانیه است که اکنون توان تولید آب برای این کلان‌شهر توسط آب منطقه‌ای 7800 لیتر بر ثانیه است که این یعنی این کلان‌شهر با کمبود 4150 لیتر بر ثانیه آب مواجه است. این کسری بناست به دو طریق تأمین شود؛ آبفای مشهد با اجرای پروژه‌های خود 1900 لیتر بر ثانیه را تأمین کند و 2250 لیتر دیگر با اجرای پروژه‌های مشترک آبفای مشهد و آب منطقه‌ای باید تأمین شود. سد دوستی بی آب است برای روشن‌تر شدن وضعیت فوق بحرانی مشهد در تأمین آب ،اشاره‌ای به وضعیت آب پشت سدهای استان می‌کنیم. هم اکنون حجم کل آب پشت سدهای استان معادل 278 میلیون مترمکعب است و این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته که 456 میلیون مترمکعب بوده کاهش 178 میلیون مترمکعبی داشته است و هم اینک تنها 17 درصد ظرفیت مخازن سدهای استان، دارای آب و این وضعیت برای سد دوستی بسیار بحرانی‌تر است و این سد کمتر از 15 درصد ظرفیت اش دارای آب است. این سد سال‌های گذشته بخش عمده آب مشهد را تأمین می‌کرد و آن‌هم در شرایطی که 50 درصد آب استحصال‌شده از این سد سهم کشور ترکمنستان است. در بحران تابستان امسال آبفای مشهد برای گذار از بحران ضمن برداشت از این سد بخشی از آب شرب موردنیاز را از محور غربی و چاه‌های این محور تأمین کردند. 2 برابر ورودی سدها آب برداشت‌شده وضعیت بحرانی سدهای استان روشن‌تر می‌شود اگر بگوییم در چهار ماه ابتدایی سال آبی جاری کل حجم آب ورودی به پشت سدهای استان 25 میلیون مترمکعب بوده در مقابل در این مدت 42 میلیون مترمکعب یعنی حدود 2 برابر آب ورودی از سدهای استان آب برداشت‌شده است. یعنی وضعیت سدهای استان نه‌تنها از سال گذشته بحرانی‌تر شده است بلکه دو برابر آب ورودی برداشت‌شده است. این وضعیت در کنار وضعیت فوق بحرانی آبخوان مشهد که تابستان امسال برای گذار از بحران هم چاه‌های حفرشده بر این دشت عمیق‌تر شده و هم میزان برداشت از چاه‌های مجاز و غیرمجاز افزوده‌شده است.تمام این گزاره‌ها نشان می‌دهد، با توجه به کاهش جدی بارندگی‌ها و تغذیه نشدن آبخوان و سدهای استان و متوالی بودن کاهش بارش‌ها و افت شدید مخازن آب‌های زیرزمینی و این که کشور ترکمنستان سال آینده با توجه به‌شدت خشکسالی حاکم بر منطقه سهم آب خود از سد دوستی را به‌طور کامل مصرف خواهد کرد. بهار و تابستان سختی به لحاظ تأمین آب در انتظار مشهد و مشهدی‌ها خواهد بود. پروژه های در دست اجرا اما برای برون‌رفت از این بحران طی چند دهه گذشته چه کرده‌ایم؟ قطعاً برای مدیریت بحران آب مشهد و استان برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت به‌هیچ‌عنوان پاسخگو نخواهد بود اما شدت این بحران طی این چند دهه به دلیل رشد فزاینده نیازها ناشی از تمرکز و رشد جمعیتی شهر مشهد باعث شده همواره برنامه ریزان از وضعیت موجود عقب‌تر باشند. یعنی همه برنامه‌ریزی‌ها طی این چند دهه صرفاً برای گذار از بحران موجود بوده و برنامه جدی برای مدیرت بلندمدت بحران آب مشهد و استان محقق نشده است. نمونه آن احداث سد دوستی است که برخی معتقدند اگرچه این سد باعث شد بحران آب در مشهد برای چند سال التیام پیدا کند اما همین تأمین آب از سد دوستی باعث گسیل جمعیت به این کلان‌شهر شده است و عملاً بعد از چند سال بحران آب مجدد به مشهد بازگشت. مجموع مصارف استان در طول سال‌های گذشته حدود 6 میلیارد مترمکعب بوده که بیش از 85 درصد آن در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. این میزان حدود 70 درصد توسط منابع زیرزمینی تأمین می‌شود. مصارف سالانه آب مشهد هم اینک حدود 250 میلیون مترمکعب در سال است که تا پیش‌ازاین بخش عمده آن توسط سد دوستی تأمین می‌شد اما با توجه به افت شدید ذخایر سد دوستی (کمتر از 15) درصد فشار تأمین آب شرب به منابع زیرزمینی بحران‌زده منتقل می‌شود. تصفیه‌خانه‌ها و نیاز حداقل 7 هزارمیلیاردی بر اساس گفته‌های مدیران آبفا، حدود 80 درصد آب مصرفی مشهد به فاضلاب تبدیل می‌شود. یعنی از 250 میلیون مترمکعب مصارف سالانه حداقل 200 میلیون مترمکعب به فاضلاب تبدیل می‌شود وبا این میزان می‌توان حداقل 70 درصد را «بازچرخانی» کرد. یعنی با اجرای طرح‌های تصفیه‌خانه در مشهد می‌توان سالانه حدود 150 میلیون مترمکعب از فاضلاب این شهر را بازچرخانی کرد و به چرخه مصرف بازگرداند. البته باید توجه داشت که این آب قابلیت مصرف انسانی ندارد و تنها می‌تواند برای صنعت و مصارف کشاورزی غیرخوراکی انسانی استفاده شود. بنا بر اذعان مدیرعامل آبفای مشهد در افق 1420 بناست حداقل 100 میلیون مترمکعب از نیاز آبی مشهد از طریق بازچرخانی فاضلاب تأمین شود اما یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود در حوزه فاضلاب شهر مشهد کمبود تصفیه‌خانه است که در افق ۱۴۲۰ به حدود ۸۱۴ هزار مترمکعب ظرفیت تصفیه‌خانه فاضلاب نیاز است و ایجاد چنین زیرساختی، نیازمند دست‌کم حدود هفت هزار میلیارد تومان اعتبار است. البته هم اینک حدود 60 میلیون مترمکعب از این فاضلاب بازچرخانی می شود و در اختیار مصارف خدماتی و حقابه کشاورزان قرار می‌گیرد. آب هزار مسجد لنگ تایید دولت و مجلس طرح انتقال آب از کوه‌های هزار مسجد یکی دیگر از طرح‌های تأمین آب مشهد است که سابقه آن به حدود دو دهه می‌رسد و در سال 92 مطالعات این طرح انجام شد و در سال 96 دولت مصوباتی برای آن داشت اما به دلیل برخی اختلافات درباره برآورد انجام‌شده به‌خصوص حجم آب قابل تخصیص، این طرح در سال‌های 98 و 99 بازنگری شد. طبق ادعای مدیران آب منطقه‌ای استان حقابه ایران از ارتفاعات هزار مسجد سالانه 110 میلیون مترمکعب است که هرسال نیمی از این حقابه از کشور خارج می‌شود این حجم آب معادل مصارف سالانه «آب شرب» شهروندان مشهدی است. در سال 97 بنا بود بر اساس هشت ریز پروژه، آب از کوه‌های هزار مسجد به مشهد منتقل شود اما به دلیل نبود اعتبارات و برخی مخالفت‌ها این طرح مسکوت ماند. در سال 99 طبق توافقی که بین شرکت آب منطقه‌ای استان، آبفای مشهد با سرمایه‌گذار بخش خصوصی انجام شد بنا شد، سرمایه‌گذار ایجاد تأسیسات تصفیه‌خانه‌های مشهد برای انتقال آب از هزار مسجد به این شهر نیز سرمایه‌گذاری و این طرح را عملیاتی کند. بر مبنای این قرارداد بناست پساب مشهد به میزان 35 میلیون مترمکعب به مدت 25 سال در اختیار پیمانکار بخش خصوصی قرار گیرد و پیمانکار در قبال آن، تصفیه‌خانه برای پساب مشهد ایجاد و بخش اول طرح انتقال آب هزار مسجد و یک طرح دیگر را اجرایی کند. بخش اول این پروژه قرار است از قره تیکان به چهچهه و سپس به مشهد اجرایی شود و مازاد آب منطقه را به شهر مشهد بیاورد اما این‌که چه میزان آب قرار است به مشهد بیاید بستگی به شرایط آبی و میزان مازاد آب دارد. سهم حقابه کشاورزان منطقه از این سدها 4.5 میلیون مترمکعب است و مازاد آن به مشهد منتقل خواهد شد. بناست 65 درصد این پروژه 5900 میلیاردی را سرمایه‌گذار بخش خصوصی و بقیه را دولت تأمین کند اما به‌رغم تمام پیگیری‌ها و ارسال اسناد موردنیاز مجوز ماده 23 (مجوز سازمان برنامه و بودجه برای گنجاندن طرح در لایحه بودجه) این پروژه صادر نشده و جای این پروژه در ردیف‌های لایحه بودجه 1402 خالی است. درحالی‌که در سال 97 این پروژه وارد لایحه بودجه شده بود اما سال‌های بعد حذف شد. انتقال آب عمان روی دوش صنایع یکی دیگر از پروژه‌های تأمین آب مشهد و استان انتقال آب دریاست. انتقال آب دریای عمان به استان‌های شرقی کشور از ابتدای دهه نود، مطرح و مخالفت‌های زیادی با آن شد. بااین‌حال درنهایت در سال 97 موافقت دولت را گرفت و بنا شد با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی (هلدینگ صنایع) آب دریای عمان پس از شیرین سازی برای تأمین آب موردنیاز صنایع به استان منتقل شود. بنا بود در سال 99 کلنگ زنی این پروژه انجام شود اما یک‌باره در ماه‌های پایانی سال 99 دولت در چرخشی قابل‌تأمل اعلام کرد به جای دریای عمان آب صنایع مشهد را از خلیج‌فارس تأمین می‌کند که البته این طرح با مخالفت‌های جدی زیست‌محیطی روبه رو و عملاً در شهریور سال گذشته شکست‌خورده اعلام شد و مجدد انتقال آب دریای عمان در اولویت تأمین آب صنایع استان قرار گرفت. در این طرح بناست در افق 1404 حداقل 120 میلیون مترمکعب آب شیرین سازی شده به استان منتقل شود و در اختیار صنایع قرار بگیرد اما به دلیل وقفه‌های چندباره این پروژه هم اینک تنها 15 درصد پیشرفت فیزیکی داشته و تشنه اعتبار است. بااین‌حال باید توجه داشت که انتقال آب از فراحوزه اگرچه مثبت و نیاز مبرم مشهد است اما معمولاً پروژه‌های بلندمدت زمان‌بر است. بنابراین باید پروژه‌های کوتاه‌مدت‌تر و نزدیک‌تر در اولویت قرار بگیرد. شوخی بودجه با بحران آب مشهد اما امروز که ما در حال نگارش این گزارش هستیم با توجه به کسری شدید مخازن آبی و نبود آب پشت سدها، تابستانی سخت ازنظر آبی برای مشهد پیش‌بینی می‌شود. مصارف آب مشهد در اوج مصرف معادل 12 هزار و 700 لیتر بر ثانیه است که اکنون توان تولید آب برای این کلان‌شهر توسط آب منطقه‌ای 7800 لیتر بر ثانیه است که این یعنی این کلان‌شهر با کمبود 4150 لیتر بر ثانیه آب مواجه است. این کسری بناست به دو طریق تأمین شود؛ آبفای مشهد با اجرای پروژه‌های خود 1900 لیتر بر ثانیه را تأمین کند و 2250 لیتر دیگر با اجرای پروژه‌های مشترک آبفا و مشهد و آب منطقه‌ای باید تأمین شود. بنا بر گفته‌های مدیرعامل آب منطقه‌ای استان برای گذر از بحران آب مشهد در اوج مصرف ماه‌های آینده و تابستان سال آینده حداقل 1200 میلیارد تومان اعتبار نیاز است که تا الان از نیاز اعلام‌شده توسط آب منطقه‌ای که 400 میلیارد تومان برآورد شده تنها 80 میلیارد تومان تأمین‌شده است. دو پروژه اصلی میان‌مدت یک پروژه بلندمدت، یک پروژه مادر و چند پروژه کوتاه‌مدت برای تأمین آب مشهد پیش‌بینی‌شده است. پروژه انتقال آب از سد شوریجه که اکنون حدود 30 درصد پیشرفت فیزیکی دارد و برای تکمیل آن به 900 میلیارد تومان اعتبار نیاز است. این پروژه قادر است ضمن تأمین آب پایین‌دست به میزان 2.5 میلیون مترمکعب در اوج مصرف یعنی ماه‌های تیر و مرداد حدود 15.5 میلیون مترمکعب آب به مشهد برساند که اگر تأمین اعتبار شود می‌توان امیدوار بود تا دو سال آینده وارد مدار شود اما یک پروژه کلان دیگر با مدل پساب و از طریق جذب سرمایه‌گذار خصوصی در مشهد در حال اجراست که بناست سرمایه‌گذار بخش خصوصی با دریافت بخشی از پساب تصفیه‌شده 4 پروژه انتقال آب از هزار مسجد، تأسیس تصفیه‌خانه طبرسی شمالی، انتقال پساب به غرب مشهد و آب‌رسانی از بالادست سد گلستان را اجرایی کند. تلخی ماجرا آن جاست که در طول یک دهه گذشته دولت‌ها در عمل شانه از مسئولیت خود در تأمین آب مشهد خالی کرده‌اند و انتظار دارند مسئولان استان و بخش خصوصی این بار را به‌تنهایی به دوش بکشد. بررسی لایحه بودجه سال آینده نیز نشان می‌دهد وضعیت دولت در تأمین منابع مالی چندان مناسب نبوده و احتمال کسری بودجه جدی است به‌هرحال دولت با همین منابع محدود حدود 14 هزار میلیارد تومان برای فصل منابع آب و بیش از 8 هزار میلیارد تومان برای فصل آب و فاضلاب در نظر گرفته که سهم پروژه‌های خراسان رضوی که به‌صورت جدی با تنش آبی و بحران دست‌وپنجه نرم می‌کند روی‌هم‌رفته« یک درصد» هم نبوده که این به‌دوراز عدالت بودجه‌ای به نظر می‌رسد و لازم است دولت وظیفه اساسی خود یعنی تأمین آب را ضمن این‌که درباره همه استان‌ها اجرایی کند، خراسان رضوی و بحران آب مشهد را به حال خود واگذار نکند و هم‌تراز با دیگر استان‌ها اعتبار برای پروژه‌های آبی استان در نظر بگیرد. پیشنهادها اول این که با توجه به نیاز 1200 میلیاردی مشهد برای گذار از تنش آبی تابستان 1402 پیشنهاد می‌شود وزارت نیرو از سرفصل تنش آبی اعتبارات بودجه این مبلغ را در اختیار متولیان آب مشهد قرار دهد.دوم این که پروژه انتقال آب سد شوریجه می‌تواند در دوره‌های اوج مصرف به کمک مشهد بیاید اما برای تکمیل این پروژه 900 میلیارد تومان اعتبار نیاز است که انتظار می‌رود دولت این پروژه را تأمین اعتبار بکند.سومین پیشنهاد، تصویب و صدور مجوز ماده 23 برای طرح انتقال آب از یال شمالی کوه‌های هزار مسجد به مشهد است که با اولویت تأمین آب منطقه باید انجام شود. انتقال 40 میلیون مترمکعب به مشهد آن هم از حقابه ای که تا امروز از کشور خارج می‌شود می‌تواند در بلندمدت به‌مانند سد دوستی، عمل و نقش مهمی در تأمین آب مشهد ایفا کند.چهارمین پیشنهاد، اجرای عدالت بودجه‌ای در تأمین و تخصیص اعتبارات حوزه آب برای تمامی استان‌های کشور با اولویت دادن به استان‌هایی مانند خراسان رضوی که وارد مرحله فوق بحرانی آب‌شده‌اند زیرا سهم یک‌درصدی از اعتبارات فصل آب به‌هیچ‌عنوان با این عدالت و واقعیت بحران آبی مشهد سازگار نیست.پنجمین پیشنهاد این که طرح انتقال آب دریای عمان با سرعت بیشتری اجرایی شود و لازم است با توجه به نیاز آبی در افق 1420 و حتی بلندمدت‌تر زیرساخت‌های این طرح عملیاتی شود تا در صورت نیاز بتوان ظرفیت انتقال آب از عمان به خراسان رضوی را تا 200 میلیون مترمکعب در سال افزایش داد تا صنایع و خدمات را از این طریق سیراب کرد و همه منابع داخلی استان صرف شرب و بهداشت شود.
وضعیت موجود آب مشهد
آبخوان های تشنه ما را می بلعند بحران آبی تنها به دشت مشهد محدود نمی‌شود و هم اینک از 37 دشت استان 34 دشت ممنوعه هستند و برداشت بی‌رویه آب از دشت‌های ممنوعه تاکنون منجر به کسری بیش از یک میلیارد مترمکعبی مخازن آبی استان شده است. این کسری و آفت منابع آبی زیرزمینی روی دو گزاره مهم محیط انسانی اثری مخرب می‌گذارد. اثر اول «فرونشست» است. زمانی که آب بین لایه‌های زمین و مخازن زیرزمینی خالی شود خاک فشرده‌تر می‌شود و این فشردگی یعنی به وجود آمدن یک فضای خالی و تهی که براثر کوچک‌ترین فشار فرومی‌ریزد و پدیده فرونشست زمین نمایان می‌شود. این پدیده به حدی خطرناک است که کشورهای دنیا نشست نیم سانتی‌متری سالانه را بحرانی اعلام می‌کنند اما متأسفانه آمارها نشان می‌دهد نشست زمین در دشت مشهد به حدود 25 سانتی‌متر در سال رسیده است. این بحران در محدوده غرب مشهد به حالت هشدار درآمده است و در منطقه توس، فردوسی و شمال غرب مشهد از شاهنامه تا بیمارستان طالقانی و پلیس‌راه ابتدای جاده چناران- قوچان، وضعیت خطرناک است. فرونشست زمین می‌تواند زیرساخت و اماکن حیاتی یک منطقه را تهدید کند اما به نظر می‌رسد این تهدید در مشهد چندان جدی گرفته نمی‌شود زیرا ما همچنان شاهد توسعه زیرساخت‌ها در محور غربی مشهد و حفر چاه‌های غیرمجاز و ویلا سازی در این محدوده هستیم. آب کم و در حال شور شدن گزاره بعدی شوری آب است. زمانی که حجم آب تجدیدشونده یا نزولات جوی کاهش پیدا می‌کنند به همان نسبت میزان کیفیت آب کاهش پیدا می‌کند و خاک‌ها شور می‌شود. شور شدن خاک‌ها باعث شورتر شدن آب مخازن آب زیرزمینی می‌شود و این مسئله باعث افت جدی کیفیت آب شرب و کشاورزی مشهد می‌شود که هم زراعت و کشاورزی این شهرستان را تهدید می‌کند و هم می‌تواند بخش مهمی از منابع آب شرب مشهد را از بهره‌وری خارج کند.اما بحران به این جا ختم نمی‌شود. بحران آبی مشهد طی دو سال گذشته به حالت هشدار درآمده است. سال آبی گذشته حجم بارندگی‌ها به حدی بود که در نیم‌قرن گذشته بی‌سابقه بوده و حدود 60 درصد نسبت به بارندگی‌های بلندمدت کاهش پیداکرده است و مسئولان آب استان و مشهد را مجبور کرد برای برون‌رفت از بحران آب، تابستان گذشته مشهد اقدام به ارائه مجوز برای برداشت آب بیشتر از منابع زیرزمینی دشت بحران‌زده و در حال نشست و شور شدن مشهد کنند. طبق داده‌های رسمی در سال‌های گذشته تنها 40 درصد آب مشهد از طریق منابع زیر زمینی تأمین می‌شد اما امروز این نسبت به 62 درصد رسیده که این معنی‌اش آن است که فرونشست دشت مشهد، بیشتر و شوری آب نیز تشدید خواهد شد. بحران آب مشهد چقدر جدی است بنا بر اذعان کارشناسان و متولیان حوزه آب، کلان‌شهر مشهد در افق سال 1420 به سالانه 400 میلیون مترمکعب آب نیاز دارد. هم اینک مصارف آب مشهد 270 میلیون مترمکعب است. سد دوستی قادر به تأمین آب نیست و ذخایر زیرزمینی وضعیت بحران‌زده و نشست 25 سانتی‌متری در سال را دارند. به همین دلیل است که چندین پروژه تعریف شده است که برخی از آن‌ها کوتاه‌مدت هستند و برخی در افق بلندمدت محقق می شوند. برای این‌که به‌شدت مصرف آب در این شهر در اوج مصرف پی ببریم درخور اشاره است سال گذشته در اوج مصرف، رکورد مصرف 16 هزار و 400 لیتر بر ثانیه آب در مشهد ثبت شده است. این در حالی است که مصارف آب مشهد در اوج مصرف معادل 12 هزار و 700 لیتر بر ثانیه است که اکنون توان تولید آب برای این کلان‌شهر توسط آب منطقه‌ای 7800 لیتر بر ثانیه است که این یعنی این کلان‌شهر با کمبود 4150 لیتر بر ثانیه آب مواجه است. این کسری بناست به دو طریق تأمین شود؛ آبفای مشهد با اجرای پروژه‌های خود 1900 لیتر بر ثانیه را تأمین کند و 2250 لیتر دیگر با اجرای پروژه‌های مشترک آبفای مشهد و آب منطقه‌ای باید تأمین شود. سد دوستی بی آب است برای روشن‌تر شدن وضعیت فوق بحرانی مشهد در تأمین آب ،اشاره‌ای به وضعیت آب پشت سدهای استان می‌کنیم. هم اکنون حجم کل آب پشت سدهای استان معادل 278 میلیون مترمکعب است و این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته که 456 میلیون مترمکعب بوده کاهش 178 میلیون مترمکعبی داشته است و هم اینک تنها 17 درصد ظرفیت مخازن سدهای استان، دارای آب و این وضعیت برای سد دوستی بسیار بحرانی‌تر است و این سد کمتر از 15 درصد ظرفیت اش دارای آب است. این سد سال‌های گذشته بخش عمده آب مشهد را تأمین می‌کرد و آن‌هم در شرایطی که 50 درصد آب استحصال‌شده از این سد سهم کشور ترکمنستان است. در بحران تابستان امسال آبفای مشهد برای گذار از بحران ضمن برداشت از این سد بخشی از آب شرب موردنیاز را از محور غربی و چاه‌های این محور تأمین کردند. 2 برابر ورودی سدها آب برداشت‌شده وضعیت بحرانی سدهای استان روشن‌تر می‌شود اگر بگوییم در چهار ماه ابتدایی سال آبی جاری کل حجم آب ورودی به پشت سدهای استان 25 میلیون مترمکعب بوده در مقابل در این مدت 42 میلیون مترمکعب یعنی حدود 2 برابر آب ورودی از سدهای استان آب برداشت‌شده است. یعنی وضعیت سدهای استان نه‌تنها از سال گذشته بحرانی‌تر شده است بلکه دو برابر آب ورودی برداشت‌شده است. این وضعیت در کنار وضعیت فوق بحرانی آبخوان مشهد که تابستان امسال برای گذار از بحران هم چاه‌های حفرشده بر این دشت عمیق‌تر شده و هم میزان برداشت از چاه‌های مجاز و غیرمجاز افزوده‌شده است.تمام این گزاره‌ها نشان می‌دهد، با توجه به کاهش جدی بارندگی‌ها و تغذیه نشدن آبخوان و سدهای استان و متوالی بودن کاهش بارش‌ها و افت شدید مخازن آب‌های زیرزمینی و این که کشور ترکمنستان سال آینده با توجه به‌شدت خشکسالی حاکم بر منطقه سهم آب خود از سد دوستی را به‌طور کامل مصرف خواهد کرد. بهار و تابستان سختی به لحاظ تأمین آب در انتظار مشهد و مشهدی‌ها خواهد بود. پروژه های در دست اجرا اما برای برون‌رفت از این بحران طی چند دهه گذشته چه کرده‌ایم؟ قطعاً برای مدیریت بحران آب مشهد و استان برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت به‌هیچ‌عنوان پاسخگو نخواهد بود اما شدت این بحران طی این چند دهه به دلیل رشد فزاینده نیازها ناشی از تمرکز و رشد جمعیتی شهر مشهد باعث شده همواره برنامه ریزان از وضعیت موجود عقب‌تر باشند. یعنی همه برنامه‌ریزی‌ها طی این چند دهه صرفاً برای گذار از بحران موجود بوده و برنامه جدی برای مدیرت بلندمدت بحران آب مشهد و استان محقق نشده است. نمونه آن احداث سد دوستی است که برخی معتقدند اگرچه این سد باعث شد بحران آب در مشهد برای چند سال التیام پیدا کند اما همین تأمین آب از سد دوستی باعث گسیل جمعیت به این کلان‌شهر شده است و عملاً بعد از چند سال بحران آب مجدد به مشهد بازگشت. مجموع مصارف استان در طول سال‌های گذشته حدود 6 میلیارد مترمکعب بوده که بیش از 85 درصد آن در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. این میزان حدود 70 درصد توسط منابع زیرزمینی تأمین می‌شود. مصارف سالانه آب مشهد هم اینک حدود 250 میلیون مترمکعب در سال است که تا پیش‌ازاین بخش عمده آن توسط سد دوستی تأمین می‌شد اما با توجه به افت شدید ذخایر سد دوستی (کمتر از 15) درصد فشار تأمین آب شرب به منابع زیرزمینی بحران‌زده منتقل می‌شود. تصفیه‌خانه‌ها و نیاز حداقل 7 هزارمیلیاردی بر اساس گفته‌های مدیران آبفا، حدود 80 درصد آب مصرفی مشهد به فاضلاب تبدیل می‌شود. یعنی از 250 میلیون مترمکعب مصارف سالانه حداقل 200 میلیون مترمکعب به فاضلاب تبدیل می‌شود وبا این میزان می‌توان حداقل 70 درصد را «بازچرخانی» کرد. یعنی با اجرای طرح‌های تصفیه‌خانه در مشهد می‌توان سالانه حدود 150 میلیون مترمکعب از فاضلاب این شهر را بازچرخانی کرد و به چرخه مصرف بازگرداند. البته باید توجه داشت که این آب قابلیت مصرف انسانی ندارد و تنها می‌تواند برای صنعت و مصارف کشاورزی غیرخوراکی انسانی استفاده شود. بنا بر اذعان مدیرعامل آبفای مشهد در افق 1420 بناست حداقل 100 میلیون مترمکعب از نیاز آبی مشهد از طریق بازچرخانی فاضلاب تأمین شود اما یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود در حوزه فاضلاب شهر مشهد کمبود تصفیه‌خانه است که در افق ۱۴۲۰ به حدود ۸۱۴ هزار مترمکعب ظرفیت تصفیه‌خانه فاضلاب نیاز است و ایجاد چنین زیرساختی، نیازمند دست‌کم حدود هفت هزار میلیارد تومان اعتبار است. البته هم اینک حدود 60 میلیون مترمکعب از این فاضلاب بازچرخانی می شود و در اختیار مصارف خدماتی و حقابه کشاورزان قرار می‌گیرد. آب هزار مسجد لنگ تایید دولت و مجلس طرح انتقال آب از کوه‌های هزار مسجد یکی دیگر از طرح‌های تأمین آب مشهد است که سابقه آن به حدود دو دهه می‌رسد و در سال 92 مطالعات این طرح انجام شد و در سال 96 دولت مصوباتی برای آن داشت اما به دلیل برخی اختلافات درباره برآورد انجام‌شده به‌خصوص حجم آب قابل تخصیص، این طرح در سال‌های 98 و 99 بازنگری شد. طبق ادعای مدیران آب منطقه‌ای استان حقابه ایران از ارتفاعات هزار مسجد سالانه 110 میلیون مترمکعب است که هرسال نیمی از این حقابه از کشور خارج می‌شود این حجم آب معادل مصارف سالانه «آب شرب» شهروندان مشهدی است. در سال 97 بنا بود بر اساس هشت ریز پروژه، آب از کوه‌های هزار مسجد به مشهد منتقل شود اما به دلیل نبود اعتبارات و برخی مخالفت‌ها این طرح مسکوت ماند. در سال 99 طبق توافقی که بین شرکت آب منطقه‌ای استان، آبفای مشهد با سرمایه‌گذار بخش خصوصی انجام شد بنا شد، سرمایه‌گذار ایجاد تأسیسات تصفیه‌خانه‌های مشهد برای انتقال آب از هزار مسجد به این شهر نیز سرمایه‌گذاری و این طرح را عملیاتی کند. بر مبنای این قرارداد بناست پساب مشهد به میزان 35 میلیون مترمکعب به مدت 25 سال در اختیار پیمانکار بخش خصوصی قرار گیرد و پیمانکار در قبال آن، تصفیه‌خانه برای پساب مشهد ایجاد و بخش اول طرح انتقال آب هزار مسجد و یک طرح دیگر را اجرایی کند. بخش اول این پروژه قرار است از قره تیکان به چهچهه و سپس به مشهد اجرایی شود و مازاد آب منطقه را به شهر مشهد بیاورد اما این‌که چه میزان آب قرار است به مشهد بیاید بستگی به شرایط آبی و میزان مازاد آب دارد. سهم حقابه کشاورزان منطقه از این سدها 4.5 میلیون مترمکعب است و مازاد آن به مشهد منتقل خواهد شد. بناست 65 درصد این پروژه 5900 میلیاردی را سرمایه‌گذار بخش خصوصی و بقیه را دولت تأمین کند اما به‌رغم تمام پیگیری‌ها و ارسال اسناد موردنیاز مجوز ماده 23 (مجوز سازمان برنامه و بودجه برای گنجاندن طرح در لایحه بودجه) این پروژه صادر نشده و جای این پروژه در ردیف‌های لایحه بودجه 1402 خالی است. درحالی‌که در سال 97 این پروژه وارد لایحه بودجه شده بود اما سال‌های بعد حذف شد. انتقال آب عمان روی دوش صنایع یکی دیگر از پروژه‌های تأمین آب مشهد و استان انتقال آب دریاست. انتقال آب دریای عمان به استان‌های شرقی کشور از ابتدای دهه نود، مطرح و مخالفت‌های زیادی با آن شد. بااین‌حال درنهایت در سال 97 موافقت دولت را گرفت و بنا شد با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی (هلدینگ صنایع) آب دریای عمان پس از شیرین سازی برای تأمین آب موردنیاز صنایع به استان منتقل شود. بنا بود در سال 99 کلنگ زنی این پروژه انجام شود اما یک‌باره در ماه‌های پایانی سال 99 دولت در چرخشی قابل‌تأمل اعلام کرد به جای دریای عمان آب صنایع مشهد را از خلیج‌فارس تأمین می‌کند که البته این طرح با مخالفت‌های جدی زیست‌محیطی روبه رو و عملاً در شهریور سال گذشته شکست‌خورده اعلام شد و مجدد انتقال آب دریای عمان در اولویت تأمین آب صنایع استان قرار گرفت. در این طرح بناست در افق 1404 حداقل 120 میلیون مترمکعب آب شیرین سازی شده به استان منتقل شود و در اختیار صنایع قرار بگیرد اما به دلیل وقفه‌های چندباره این پروژه هم اینک تنها 15 درصد پیشرفت فیزیکی داشته و تشنه اعتبار است. بااین‌حال باید توجه داشت که انتقال آب از فراحوزه اگرچه مثبت و نیاز مبرم مشهد است اما معمولاً پروژه‌های بلندمدت زمان‌بر است. بنابراین باید پروژه‌های کوتاه‌مدت‌تر و نزدیک‌تر در اولویت قرار بگیرد. شوخی بودجه با بحران آب مشهد اما امروز که ما در حال نگارش این گزارش هستیم با توجه به کسری شدید مخازن آبی و نبود آب پشت سدها، تابستانی سخت ازنظر آبی برای مشهد پیش‌بینی می‌شود. مصارف آب مشهد در اوج مصرف معادل 12 هزار و 700 لیتر بر ثانیه است که اکنون توان تولید آب برای این کلان‌شهر توسط آب منطقه‌ای 7800 لیتر بر ثانیه است که این یعنی این کلان‌شهر با کمبود 4150 لیتر بر ثانیه آب مواجه است. این کسری بناست به دو طریق تأمین شود؛ آبفای مشهد با اجرای پروژه‌های خود 1900 لیتر بر ثانیه را تأمین کند و 2250 لیتر دیگر با اجرای پروژه‌های مشترک آبفا و مشهد و آب منطقه‌ای باید تأمین شود. بنا بر گفته‌های مدیرعامل آب منطقه‌ای استان برای گذر از بحران آب مشهد در اوج مصرف ماه‌های آینده و تابستان سال آینده حداقل 1200 میلیارد تومان اعتبار نیاز است که تا الان از نیاز اعلام‌شده توسط آب منطقه‌ای که 400 میلیارد تومان برآورد شده تنها 80 میلیارد تومان تأمین‌شده است. دو پروژه اصلی میان‌مدت یک پروژه بلندمدت، یک پروژه مادر و چند پروژه کوتاه‌مدت برای تأمین آب مشهد پیش‌بینی‌شده است. پروژه انتقال آب از سد شوریجه که اکنون حدود 30 درصد پیشرفت فیزیکی دارد و برای تکمیل آن به 900 میلیارد تومان اعتبار نیاز است. این پروژه قادر است ضمن تأمین آب پایین‌دست به میزان 2.5 میلیون مترمکعب در اوج مصرف یعنی ماه‌های تیر و مرداد حدود 15.5 میلیون مترمکعب آب به مشهد برساند که اگر تأمین اعتبار شود می‌توان امیدوار بود تا دو سال آینده وارد مدار شود اما یک پروژه کلان دیگر با مدل پساب و از طریق جذب سرمایه‌گذار خصوصی در مشهد در حال اجراست که بناست سرمایه‌گذار بخش خصوصی با دریافت بخشی از پساب تصفیه‌شده 4 پروژه انتقال آب از هزار مسجد، تأسیس تصفیه‌خانه طبرسی شمالی، انتقال پساب به غرب مشهد و آب‌رسانی از بالادست سد گلستان را اجرایی کند. تلخی ماجرا آن جاست که در طول یک دهه گذشته دولت‌ها در عمل شانه از مسئولیت خود در تأمین آب مشهد خالی کرده‌اند و انتظار دارند مسئولان استان و بخش خصوصی این بار را به‌تنهایی به دوش بکشد. بررسی لایحه بودجه سال آینده نیز نشان می‌دهد وضعیت دولت در تأمین منابع مالی چندان مناسب نبوده و احتمال کسری بودجه جدی است به‌هرحال دولت با همین منابع محدود حدود 14 هزار میلیارد تومان برای فصل منابع آب و بیش از 8 هزار میلیارد تومان برای فصل آب و فاضلاب در نظر گرفته که سهم پروژه‌های خراسان رضوی که به‌صورت جدی با تنش آبی و بحران دست‌وپنجه نرم می‌کند روی‌هم‌رفته« یک درصد» هم نبوده که این به‌دوراز عدالت بودجه‌ای به نظر می‌رسد و لازم است دولت وظیفه اساسی خود یعنی تأمین آب را ضمن این‌که درباره همه استان‌ها اجرایی کند، خراسان رضوی و بحران آب مشهد را به حال خود واگذار نکند و هم‌تراز با دیگر استان‌ها اعتبار برای پروژه‌های آبی استان در نظر بگیرد. پیشنهادها اول این که با توجه به نیاز 1200 میلیاردی مشهد برای گذار از تنش آبی تابستان 1402 پیشنهاد می‌شود وزارت نیرو از سرفصل تنش آبی اعتبارات بودجه این مبلغ را در اختیار متولیان آب مشهد قرار دهد.دوم این که پروژه انتقال آب سد شوریجه می‌تواند در دوره‌های اوج مصرف به کمک مشهد بیاید اما برای تکمیل این پروژه 900 میلیارد تومان اعتبار نیاز است که انتظار می‌رود دولت این پروژه را تأمین اعتبار بکند.سومین پیشنهاد، تصویب و صدور مجوز ماده 23 برای طرح انتقال آب از یال شمالی کوه‌های هزار مسجد به مشهد است که با اولویت تأمین آب منطقه باید انجام شود. انتقال 40 میلیون مترمکعب به مشهد آن هم از حقابه ای که تا امروز از کشور خارج می‌شود می‌تواند در بلندمدت به‌مانند سد دوستی، عمل و نقش مهمی در تأمین آب مشهد ایفا کند.چهارمین پیشنهاد، اجرای عدالت بودجه‌ای در تأمین و تخصیص اعتبارات حوزه آب برای تمامی استان‌های کشور با اولویت دادن به استان‌هایی مانند خراسان رضوی که وارد مرحله فوق بحرانی آب‌شده‌اند زیرا سهم یک‌درصدی از اعتبارات فصل آب به‌هیچ‌عنوان با این عدالت و واقعیت بحران آبی مشهد سازگار نیست.پنجمین پیشنهاد این که طرح انتقال آب دریای عمان با سرعت بیشتری اجرایی شود و لازم است با توجه به نیاز آبی در افق 1420 و حتی بلندمدت‌تر زیرساخت‌های این طرح عملیاتی شود تا در صورت نیاز بتوان ظرفیت انتقال آب از عمان به خراسان رضوی را تا 200 میلیون مترمکعب در سال افزایش داد تا صنایع و خدمات را از این طریق سیراب کرد و همه منابع داخلی استان صرف شرب و بهداشت شود.
نظر شما
آخرین اخبار
